ADAM ZAGAJEWSKI
O książce Erica Karpelesa „Almost Nothing…”

ADAM ZAGAJEWSKI
O książce Erica Karpelesa „Almost Nothing…”

W Polsce nastała epoka biografii. W każdej księgarni znajdziemy grube tomy poświęcone postaciom z niedawnej przeszłości. I oto Eric Karpeles – którego nic przecież z modą polskiego biografizmu nie łączy – opublikował w USA książkę, na którą wiele osób czekało z niecierpliwością, Almost Nothing. The 20^th Century Art and Life of Józef Czapski. Na razie ukazała się wersja anglojęzyczna, wkrótce ma wyjść polskie tłumaczenie. Jest to monografia poświęcona Józefowi Czapskiemu napisana przez amerykańskiego artystę i intelektualistę.

Eric Karpeles otrzymał kiedyś w prezencie od Mavis Gallant (nieżyjącej już wybitnej kanadyjskiej pisarki, która przyjaźniła się w Paryżu z polskimi emigrantami) szczupły tomik Proust contre la déchéance zawierający wygłoszone w obozie w Griazowcu wykłady Józefa Czapskiego o arcydziele Marcela Prousta. To był początek jego oczarowania dziełem i postacią Czapskiego, tego oficera rezerwy, który w ponurym sowieckim obozie mówił po francusku o powieści Prousta.

Obecna książka zachowała coś z tego pierwszego spotkania Karpelesa z Czapskim. Zachowała bowiem tę niezwykłą podwójność, która naznaczyła życie i dzieło Czapskiego i którą symbolizuje hasło „Proust w sowieckim obozie”, zestawienie grozy z wielką kulturą. W książce Eryka rozdziały o tragicznym losie polskich oficerów zagarniętych przez Armię Czerwoną sąsiadują z błyskotliwymi uwagami o twórczości malarskiej Józefa Czapskiego i o jego świecie intelektualnym. Co przypomina nam też niezwykły moment w życiu polskiego malarza i pisarza, kiedy Czapski po zakończeniu misji poszukiwania zaginionych oficerów (wiemy, że ta misja nie mogła się udać) wsiada w Moskwie do pociągu, który przez wiele dni miał go wieźć na drugi koniec Rosji i nie pogrąża się w smutku, beznadziei, tylko pisze rozprawę o pracy artystycznej, gdzie nie brak też rozdziału zatytułowanego O wizji i kontemplacji.

Nie miejsce tu, by szczegółowo omawiać książkę o Czapskim. Na pewno będzie ona miała spore echo, może zwłaszcza wtedy, gdy ukaże się w naszym języku. Warto jednak zwrócić uwagę na pewien szlachetny rys charakteryzujący tom Karpelesa i coraz rzadszy w czasach powszechnej komercjalizacji: oto monografia, która powstała nie dlatego, że zamówił ją wydawca albo rodzina artysty, nie wyrosła też z rozprawy doktorskiej (jak to się zdarza), tylko powołało ją do życia – jak mówią Francuzi – un coup de foudre, nagłe zakochanie się w niezwykłym człowieku, nieżyjącym już od wielu lat, i w jego spuściźnie artystycznej. Eric Karpeles, mieszkaniec Kalifornii, znawca europejskiego malarstwa, wszechstronnie wykształcony, wielbiciel Marcela Prousta, ktoś, kto nie znał języka polskiego i nie wiedział zapewne zbyt wiele o Polsce, nawrócił się nagle na Czapskiego, tak jak religijny konwertyta może się nawrócić na buddyzm. Rozpoczął żmudną, trwającą wiele lat pracę, opanował język polski (przynajmniej w lekturze), przestudiował historię Polski w XX wieku, historię sztuki polskiej, spotkał się z bardzo wieloma osobami, wielokrotnie przyjeżdżał do Polski, do Francji i do Szwecji, i z podziwu godną konsekwencją doprowadził to dzieło do końca.

Jak mówią Francuzi: chapeau bas, czapki z głów!

ADAM ZAGAJEWSKI

ADAM ZAGAJEWSKI, ur. 1945 we Lwowie. Poeta, prozaik, eseista. Przedstawiciel pokolenia Nowej Fali. Autor kilkunastu tomów poezji i szkiców. W 2004 otrzymał Neustadt International Prize for Literature. Odznaczony m.in. Orderem Legii Honorowej, 2016 i Literacką Nagrodą Księżniczki Asturii, 2017. Ostatnio wydał zbiór szkiców Substancja nieuporządkowana (Znak, 2019) i tom wierszy Prawdziwe życie (a5, 2019).

Eric Karpeles, „Almost Nothing. The 20^th Century Art and Life of Józef Czapski”, New York, The New York Review of Books, 2018.